Jak optymalnie dobrać wędzidło dla swojego konia?

Decyzja o wyborze kiełzna jakiego chcemy używać w trenowaniu i komunikacji z tymi zwierzętami to jedna z najważniejszych decyzji. To tu najłatwiej zadajemy koniom niezrozumiały ból, tracimy zaufanie, budujemy nerwice czy narowy i pomimo, że konie uczą się szybciej od nas trenujemy je czasem całymi latami zamiast osiągać lepsze rezultaty w znacząco krótszym czasie.

Kiełzna możemy w najprostszy sposób podzielić na wędzidłowe i bezwędzidłowe. Bezwędzidłowe kiełzna jak bosal, side pull, naturalny kantar treningowy, czy też ogłowie Coock'a i wiele innych rozwiązań to takie, w których koń nic nie niesie w pysku. Kiełzna wędzidłowe to te, gdzie w pysku konia znajduje się część wędzidła zwana ścięgierzem.  Wędzidło może składać się ze ścięgierza prostego, łamanego pojedynczo lub podwójnie z łącznikiem i z tzw portem w części środkowej oraz kółek bocznych lub czanek. Sposób połączenia ścięgierza z elementami bocznymi jak i zamocowanie do ogłowia może stanowić o dodatkowym prostym podziale na wędzidła bez przełożenia (Snaffle) przeznaczone głównie do ugięć poziomych i te z mechanizmem dźwigni (Curb) przeznaczone do ugięć pionowych.

Jest to najpowszechniej w świecie używany system komunikacji z koniem, ale o którego działaniu wiedza nadal jest dość skromna. Stosowanie wędzidła jest obligatoryjne w wielu dyscyplinach m.in. zawodach ujeżdżeniowych i każdy biorący w nich udział jeździec staje przed nie lada wyzwaniem w postaci doboru prawidłowego wędzidła dla swojego konia. Ale czy decydując o jego wyborze mamy wiedzę co warto wziąć pod uwagę aby koń łatwo zrozumiał o co prosimy i odpowiedział nam na kontakt ścięgierza w pysku ufnie, lekko i natychmiastowo czyli przepuszczalnie?

 Ponieważ wędzidło pozostaje w kontakcie z wrażliwymi strukturami w końskim pysku brak wytrenowania konia, zły dobór, złe dopasowanie lub złe użycie wędzidła może wywołać wiele negatywnych reakcji konia i zadawać niepotrzebny ból a nawet doprowadzić do poranienia pyska. Miejsca, w których ścięgierz  styka się  z powierzchnią kostną, jak twarde podniebienie czy kości żuchwy, czy też z częściami miękkimi takimi jak język, dziąsła czy wargi są szczególnie narażone na bolesny nacisk wędzidła. Koń może sygnalizować ból i brak akceptacji nacisku całą serią zachowań. Między innymi takimi jak wieszanie się i chowanie za wędzidłem, wyciąganie wodzy, inwersja, otwieranie pyska, nadmierna ruchliwość żuchwy i języka, wyrzucanie języka na zewnątrz, wypadanie nieukrwionego języka, przekładanie języka nad wędzidłem, rzucanie głową, sztywność w potylicy i dolnej części szyjnej, barany, nerwowe machanie ogonem, ponoszenie lub brak chęci ruchu, ślinotok, podrywanie łba lub odchodzenie od jeźdźca przy zakładaniu wędzidła, kopnięcia, cofania oraz kilka innych zachowań.  Reakcje te szczegółowo omawiamy na wykładach w ramach szkoleń JNBT Level 3, gdzie uczymy świadomego wyboru wędzidła i świadomej pracy z wędzidłem zwracając szczególną uwagę jeźdźcom na lekkość rąk w operowaniu wodzami. Prowadzimy zatem w szkoleniach jeźdźców i konie do lekkości w komunikacji z użyciem dobranego właściwie wędzidła, które traktujemy jako narzędzie precyzyjnej komunikacji ze zwierzęciem.

Sklepy ze sprzętem jeździeckim oferują zwykle szeroki wachlarz wędzideł - niektóre proponują znane, inne z kolei różne „nowości" i udziwnienia (z tego nie wszystkie uznawane za dopuszczalne w zawodach sportowych). Na świecie w ciągu ostatnich lat, zaczęto projektować wędzidła głównie z myślą o większej wygodzie konia a nie o dodawaniu jeźdźcom narzędzi kontroli, co z pewnością jest krokiem w pożądanym kierunku.

Niestety jednak informacje, które mają pomóc jeźdźcom wybrać właściwe do ich jazdy wędzidło są dostępne w ograniczonym zakresie. Starając się wprowadzić naukowe  podejście do sztuki stosowania i wyboru wędzidła, naukowcy z Mc Phail Center przeprowadzili szereg badań nad budową końskiej szczęki w kontekście używania wędzidła. W tym artykule będę starał się przybliżyć oddziaływanie, związek z komunikacją i treningiem a także dobór różnych wędzideł w końskim pysku i ich oddziaływanie na wrażliwe struktury pyska koni.

 

Anatomia- budowa pyska

W pysku konia wędzidło spoczywa na języku oraz dziąsłach pokrywających kości boczne żuchwy. Twarde podniebienie ogranicza jamę pyska od góry. Podobnie jak u nas ludzi, język wypełnia całkowicie jamę ustną, Jeśli przez chwilę skupicie się na własnym języku to zauważycie, że cały czas czujemy oparcie języka o podniebienie i jego ruch związany ze zbieraniem śliny, przesuwaniem pokarmu czy też wytwarzaniem dźwięku.

 

 U koni język spełnia podobne funkcje i podobnie wypełnia całą przestrzeń w pysku. Wędzidło leży pomiędzy delikatnym mięśniem języka a kościstym podniebieniem. Jeśli koń akceptuje wędzidło, mięśnie jego języka pozostają zrelaksowane, pozwalając, o ile nacisk jest delikatny i nie cofający go, na przyciśnięcie go przez wędzidło do żuchwy co odbierane jest przez konia jako sygnał związany z pomocą jeździecką. Stąd tak ważną rzeczą w dawaniu pomocy z użyciem wędzidła jest m.in. utrzymanie psychiki konia pod kontrolą.

 

Wiele niezależnych badań w ostatnim czasie zwraca uwagę na niedocenianie związku niepożądanych zachowań konia z niepotrzebnym, nadmiernym lub przyłożonym w niewłaściwym miejscu naciskiem na język. W większości wypadków to właśnie kontakt wędzidła z językiem jest kluczowy w powstawaniu problemów komunikacji i powodowania koniem z użyciem wędzidła.

I to potwierdza większość ostatnich światowych badań. Zatem nie nacisk na szczękę, czy przełożenie nacisku na żuchwę lub podniebienie stanowi głównie o problemach komunikacji z koniem ale nacisk na język.

Niestety założenie ciasno nachrapnika i dopięcie ukośnika uniemozliwia jeźdźcowi ocene w jakim stopniu koń ucieka z jezykiem poza ścięgierz wędzidła a  nie wiele osób kojarzy niepożądane zachowania konia lub problemy treningowe właśnie z niewłaściwym naciskiem na język. Dopiero odpięcie nachrapnika uwalniające pysk konia może nam podpowiedzieć co dzieje się wewnątrz.

I wiele osób, które nakręcą uwolniony pysk konia w treningu być może zobaczy, że koń ucieka z językiem od ścięgierza w głąb pyska, co bardzo szybko skutkuje ograniczeniem w przepływie powietrza i niedokrwieniem mózgu  oraz języka. Niestety bez względu na uczucia i intencje jeźdźca efekty tak prowadzonych koni w treningu są mało efektywne i często rujnujące potencjał sportowy wielu zwierząt. A największy odsetek problemów z wędzidłem niesie pojedynczo łamany scięgierz i popularna tzw oliwka.

 

Mało kto wie też, iż język nie jest mięśniem umiejscowionym wyłącznie w pysku konia ale powiązany i uruchamiany jest grupą mięśni biegnących do kości gnykowej a dalej stabilizowanych mięśniami w dolnej części szyi konia, których zakończenie jest aż po wewnętrznej części łopatek. Możecie to sprawdzić dotykając dolnej części szyi konia i wkładając palec do pyska konia co uruchomi ruch jego języka. W dotyku odczujecie ruch mięśni szyi. Często jeźdźcy nie są świadomi związku pomiędzy usztywnieniem w treningu konia jego szyi a niepotrzebnym i nieakceptowanym przez konia naciskiem wędzidła na język. Dlatego też rozwiązania współczesnych wędzideł zaczynają się skupiać wokół rozłożenia i ograniczenia nacisku wędzidła na koński język.

 

Wielkość szczęki a ogólna budowa konia

Konie różnią się między sobą wielkością i kształtem ich szczęk, i te różnice winny być brane pod uwagę przy doborze typu i rozmiaru ścięgierza. Na podstawie porównawczych badań rentgenowskich koni rozmaitych ras i wielkości ustalono, że nie ma bezpośredniego związku pomiędzy rasą i wielkością konia a wielkością, budową i wysklepieniem podniebienia. Jest to indywidualna sprawa każdego osobnika. W praktyce oznacza to, że nie możemy ślepo przyjmować, że większy koń powinien nosić większe wędzidło niż koń mniejszy.

 

Badania oddziaływania różnych typów wędzidła

Wędzidła różnią się rozmiarami, kształtem i mechaniką działania. Większość jeźdźców ma świadomość, że różne konie lepiej reagują na niektóre wędzidła, i że te preferencje mogą wynikać z różnic w budowie szczęki lub we wrażliwości konia na zastosowany mechanizm działania. Najczęściej nasza subiektywna ocena reakcji konia jest głównym kryterium używanym do wyboru właściwego dla danego konia wędzidła. Ale rzadko kto ma możliwość testowania wielu rozwiązań i rozmiarów, aby dobrać finalnie optymalne rozwiązanie, nie wspominając o tym, że wraz z upływem czasu zmienia się kształt, stan tkanek miękkich,  wielkość i czułość końskiego pyska jak i poziom wyszkolenia jego i jeźdźca. Zatem nie możemy założyć, że wybrane wędzidło jest wyborem na całe życie konia, tak jak i my nie możemy zaplanować zakupu butów na całe życie.

W przytoczonych wcześniej badaniach porównano oddziaływanie ścięgierzy różnych wędzideł: pojedynczo łamane zwykłe wędzidło, wędzidło Baucher'a, wędzidło KK Ultra oraz wędzidło Myler'a „Comfort Snaffle". W badaniach tych oparto się o ścięgierze tej samej grubości i wielkości, tj. ścięgierza wystającego z boku optymalnie około 0,5 cm od warg do kółek wraz z ogłowiem dopiętym w taki sposób, że wywoływało nie więcej niż 2 zmarszczki w kącikach pyska.

Porównano po dwa zdjęcia rentgenowskie każdego z 4 wędzideł w pysku konia: z wodzami puszczonymi luźno oraz przy jednakowym napięciu obydwu wodzy.

 

Wędzidło zwykłe  

Analizując wyniki badań zwrócono uwagę, że wędzidło pojedynczo łamane przy równomiernym napięciu wodzy, a więc np. przy ciągnięciu przez jeźdźca za dwie wodze z taką samą siłą, wywołuje tzw. efekt dziadka do orzechów ściskający żuchwę lub przy odpowiednim ustawieniu łba konia wędzidło uderza w podniebienie. Jednak najsilniej działającym efektem był zwiększony nacisk miejsca złamania ścięgierza na język i w rezultacie cofnięcie go w kierunku przełyku. Bardzo często nie rozumiemy, iż w wędzidłach o ścięgierzu pojedynczo łamanym tzw „Snaffle Bit" ( np. pojedynczo łamana tzw oliwka) wodze powinny oddziaływać w zróżnicowanym napięciu (w uzależnieniu od stylu czy wytrenowania jeźdźca), gdyż ciągnąc za obie wodze doprowadza się często do wycofania języka w kierunku przełyku (nacisk wędzidła przy G i wycofanie języka do C i E na rysunku obok). Może to powodować zawężenie przestrzeni związanej z przepływem powietrza (przestrzeń H na rys obok) a w konsekwencji dużego wysiłku daje zbyt wysokie podciśnienie w płucach i powoduje ich mikrouszkodzenia pęcherzyków płucnych. Płuca w biegu rozszerzają się próbując zassać dużą masę powietrza ale ograniczenie jego przepływu uniemożliwia wyrównanie ciśnień i w efekcie w kącikach chrapów konia znajdziecie kropelki krwi.

 To rozwiązanie zwykłego pojedynczo łamanego wędzidła liczy sobie już tysiące lat i delikatnie mówiąc można uznać je za przestarzałe.To obok na zdjęciu jest sprzed naszej ery z wykopalisk na terenie Niemiec i jak widać niewiele różni się od współcześnie sprzedawanych. Z żaren do mielenia mąki dawno już zrezygnowaliśmy.

 

 

 

 

Wędzidło Bauchera 

Wędzidło to jest także pojedynczo łamane, ale mechanika jego działania różni się od zwykłego wędzidła ze względu na sposób podpięcia ogłowia i wodzy. Części policzkowe są połączone z małym oczkiem w górnej części, co nie pozwala ścięgierzowi na ruch wokół pierścieni. W konsekwencji ścięgierz pozostaje nieruchomo w pozycji wyższej na języku niż zwykłe pojedynczo łamane wędzidło. W pozycji tej złamanie ścięgierza przylega do podniebienia i ścięgierz ma stosunkowo mało możliwości ruchu, więc koniowi jest trudno przesunąć wędzidło w celu zwolnienia jego nacisku na wrażliwe struktury.

 

 

Wędzidło KK Ultra

Pierścienie tego wędzidła pozwalają ścięgierzowi na rotację do dołu. Jako że środkowe łączenie jest ułożone pod kątem do ścięgierza, w wyniku rotacji gładka powierzchnia łączenia jest ustawiana sąsiadująco do podniebienia, jednak dalej od podniebienia niż w przypadku pojedynczo łamanych zwykłych wędzideł. Napięcie wodzy przesuwa cały ścięgierz dalej od podniebienia poprzez zwiększony nacisk na język a środkowa część łączenia roluje w górę języka w miarę zwiększania nacisku wodzy.

Stosunkowo większa odległość pomiędzy środkiem ścięgierza i podniebieniem od zwykłego wędzidła w połączeniu z gładkością łączenia może tłumaczyć dlaczego część koni wydaje się akceptować lepiej to wędzidło niż zwykłe.

 

Wędzidło Myler Comfort Snaffle

Myler oferuje szeroki wybór różnych wędzideł.  Model, który był oceniany w tym badaniu to Snaffle z linii Comfort. Ramiona ścięgierza w tym wędzidle są połączone tulejką, która pozwala na niezależny ruch każdego z ramion a jednocześnie uniemożliwia wystąpienie efektu dziadka do orzechów. Radiogramy wykazały, że ścięgierz ten lokuje się dość wysoko na języku konia i z tendencją do bycia wciśniętym głęboko w język, co wskazuje na zrelaksowanie tego mięśnia. Pozycja i kąt ścięgierza nie zmienił się gdy zaaplikowano nacisk na wodze, za to wędzidło odsunęło się dalej od podniebienia poprzez dalsze zagłębienie w język.

Niektóre konie, które opornie reagują na konwencjonalne wędzidła, dobrze pracują na wędzidle Myler. Ta zwiększona akceptacja tych wędzideł może być związana z gładkością rolki łączącej w ścięgierzu, wyższą pozycją ścięgierza nad językiem dzięki anatomicznej budowie i kątach jego wygięcia (koń posiada więcej miejsca na język) czy faktem, że kąt części ścięgierza się nie zmienia przy napinaniu wodzy (patent ISM-Independent Side Movement) lub też z wszystkimi trzema aspektami na raz. Możliwe także, że stosunkowo sztywny ścięgierz Mylera pozwala koniowi wypychać go językiem, aby kontrolować jego nacisk na szczękę i uwalniać od nacisku na język. Wiele koni łatwiej akceptuje wędzidła w których może on sam swoim językiem zmienić położenie wędzidła.

 

 

 Dobór wędzidła

Jak już wspomniałem rozmiar i kształt jamy szczękowej poszczególnych koni mogą znacznie się różnić między sobą, a różnice te w dużym stopniu mogą wpływać na odczuwany przez indywidualnego konia komfort przy zastosowaniu różnych wędzideł. To podstawowa rzecz, jaką musisz wziąć pod uwagę przy wyborze wędzidła

Stan pyska konia też ma znaczenie na właściwy dobór kiełzna. Zatem spojrzyj do jego środka. Jak wyglądają jego zęby? Co mówią ściany i podniebienie?  Jak gruby i szeroki jest ten niezwykle wrażliwy mięsień - język - gdzie nacisk i odpuszczenie presji wyznaczają najważniejszą rolę wędzidła jako narzędzia komunikacji?

 

Punkty nacisku kiełzna: 

1. Język

2. Ściany (kości boczne)

3. Potylica

4. Podbródek

5. Podniebienie

 

W sposób pośredni kiełzno oddziałuje także na potylicę (nacisk ogłowia) oraz na podbródek (nacisk paska lub łańcuszka munsztukowego) a niektóre rozwiązania działają także na część nosową (jak np. wędzidło kombinowane Myler dla koni szczególnie wrażliwych lub znarowionych wędzidłem). Obejrzyj te miejsca i sprawdź dotykiem jak koń reaguje na nacisk. Da ci to podpowiedź gdzie koń najlepiej akceptuje nacisk a gdzie jest np nadwrażliwy co pomoże w ostatecznym wyborze koncepcji i budowy wędzidła.

Weź pod uwagę wiek i poziom wyszkolenia twojego konia oraz poziom umiejętności jeźdźca, który go dosiada . Masz do wyboru zróżnicowane mechanizmy oddziaływania wędzideł -sztywność ścięgierza, jego grubość, ilość punktów łamań, kąty łamania, wysokość wyniesienia portu ścięgierza, naturalna pozycja położenia na języku, mechanizm przełożenia siły oddziaływania.

Aby ułatwić jeźdźcom właściwy dobór firma Myler wprowadziła system oznakowania ścięgierzy w zależności od poziomu wyszkolenia konia. Każde wędzidło ma oznaczony Level (1,2,2-3,3) a opis dla jak wyszkolonego konia dobrać właściwy poziom ścięgierza dostępny jest wszędzie przy zakupie tego wędzidła. Ścięgierze tej unikalnej konstrukcji Myler zastosował do wielu modeli wędzideł dla westu czy stylu angielskiego i różnych konkurencji jeździeckich w tym z dopuszczeniami FEI zmieniając tylko mechanizm oddziaływania w rozwiązaniach kółek bocznych czy czanek.

 

Podsumowując na co warto zwrócić uwagę przy doborze wędzidła;

• szerokość pyska - pomiar najlepiej dokonać wkładając patyczek w kącikach pyska i zaznaczając w miejscu styku warg; boczne części wędzidła powinny odstawać ok. 0,5 cm od kacików warg z każdej strony;
• wysklepienie podniebienia - trzeba porównać z innymi końmi, gdyż stanowi np. o optymalnej wysokości podniesienia portu;
• grubość języka - ma znaczenie przy wyborze grubości ścięgierza;
• wiek konia;
• przeznaczenie: do sportu czy rekreacji - mniejsza siła oddziaływania potrzebna jest przy jeździe rekreacyjnej;
• jeśli sport to możesz potrzebować inne z dopuszczeniami np. FEI a inne do treningu
• poziom wyszkolenia konia;
• poziom wyszkolenia jeźdźca - przełożenie oddziaływania rąk na nacisk wędzidła powinno zależeć od wiedzy i stabilności rąk jeźdźca;
• ograniczenie w wędzidle efektu „dziadka do orzechów" - blokada kąta łamania ścięgierza;
• ograniczenie efektu nacisku na język - np patent ISM;
• zapewnienie swobody ruchu języka - anatomiczny kształt ścięgierza;
• miejsce, w którym ścięgierz naciska na język - wędzidła o prostym ścięgierzu często tworzą nacisk zbyt wysoko na język lub cofają się aż do zębów trzonowych;
• ochronę podniebienia - łącznik podwójnie łamanego ścięgierza powinien być  rolką gładką lub małymi ruchomymi pierścieniami;
• wrażliwość poszczególnych części pyska i łba - może stanowić np. o rekomendacji skorzystania z rozwiązania wędzidła ograniczającego do minimum nacisk ścięgierza jak np w wędzidłach kombinowanych lub typu Cradle;
• rodzaj użytego w ścięgierzu metalu - czerniejące ścięgierze nieoksydowane redukują ryzyko alergii,
• wstawki miedziane dają lepiej akceptowany przez konie odczyn PH w pysku

 

Poza tym:

1.            zastanów się: kiedy założyć wędzidło i trenować przy jego pomocy - bezwędzidłowe przygotowanie konia pozostawia większe zaufanie do jeźdźca, w JNBT przygotowujemy konie do ustąpień, ugięć i rozumienia pomocy naturalnych zanim zakładamy wędzidło;

2.            weź pod uwagę, jak jeździsz: na kontakcie czy też luźnej wodzy - w zależności od tego  wybierz mechanizm przełożenia

3.            weź pod uwagę, jak jeździsz: na dwie ręce, na jedną rękę, czy zamiennie - w zależności od tego  wybierz odpowiedni ścięgierz i mechanizm bo są wędzidła które prowadzi się tylko dwoma rekoma i to o zróznicowanym nacisku wodzy i takie w których wodze należy trzymać tylko w jednej ręce i też takie gdzie można pracować wodzami trzymanymi albo w 2 rękach albo w jednej;

4.            dobierz odpowiednie wędzidło do stylu jazdy - innych wędzideł używany do westu, stylu angielskiego czy powożenia;

5.            rozpoznaj osobowość konia - siła oddziaływania wędzidła powinna uwzględniać osobniczą wrażliwość i ma związek z prawo- i lewopółkulowością konia;

6.            weź pod uwagę pokrój i budowę konia - stanowią one o tym, czy dobrane wędzidło będzie pomagać nam w skątowaniu i podstawieniu zadu, budowie określonych partii mięśni, czy podnoszeniu łopatek, jeśli ich kąt np. skłania konia do powłóczenia nogami lub określonej korekcji budowy konia w treningu;

7.            odpowiednio dobrany ścięgierz może być pomocny w kontroli ramy i chodów - zastanów się, jakie są twoje oczekiwana w tym zakresie;

8.            przeanalizuj dotychczasowe zachowanie konia trenowanego na określonym wędzidle - może stanowić o rekomendowaniu kiełzn bezwędzidłowych lub np. doborze rozwiązania ograniczającego oddziaływanie ścięgierza.

 9.            szukaj anatomicznej budowy ścięgierza-wędzidła o prostym ścięgierzu często tworzą nacisk zbyt wysoko na język lub cofają się aż do zębów  trzonowych

 

To całkiem spora lista rzeczy na które warto zwrócić uwagę w momencie podejmowania decyzji jakie wędzidło jest najlepsze dla mojego konia. I nie warto pytać w sklepie jakie jest najtańsze jeśli porówna się koszt wędzidła z kosztami treningu i rozwoju konia.

Myślę, że gdyby zapytać te zwierzęta co chciałyby dostać pod choinkę, to oprócz życzenia odrobiny świętego spokoju dla siebie czy wiedzy dla swojego jeźdźca poprosiłyby o coś co najmniej boli.

 

W tym roku na imprezie Myśląc o Koniu 22-24 sierpnia w Karpaczu , Dale Myler z USA, twórca koncepcji Myler Bit ,  prezentować będzie na klinice z końmi, zmianę w treningu konia w uzależnieniu od używanego wędzidła. To wyjątkowa okazja posłuchać w Polsce o zaawansowanych badaniach  związanych z oddziaływaniem wędzideł oraz obejrzeć ich działanie w praktyce.

 Dobór właściwego wędzidła oczywiście nie rozwiąże problemu właściwej pracy rąk jeźdźca ale z pewnością zasadniczo wspomoże trening i wzajemny rozwój redukując odczuwany często przez konia dyskomfort i ból w pysku. W JNBT dobór wędzideł jest w programie Level 3 z którego każdy może skorzystać bo to 3 dni treningu temu poświęcone. Indywidualne pasowanie wędzideł prowadzona jest na jednodniowych warsztatach pasowanie wędzideł i można je znaleźć w kalendarzu JNBT.

  Czytajmy i wsłuchujmy się zatem co nam mówią nasi podopieczni a z treningu i jazdy częściej wracać będziemy uśmiechnięci ciesząc się rozwojem i dobrymi relacjami ze swoimi rumakami .

 fot:JNBT, Cecylia Łęszczak, Myler

® Andrzej Makacewicz JNBT 2014

informacje o wędzidłach Myler Bits znajdziecie na polskiej stronie www.mylerbits.pl  

powrót